1789-1925 Yılları Arasında İran'ı Yöneten Bir Türk Hanedan: Kaçar Hanedanı

CounterOffensive111

Türklerin en belirgin özelliğinin ne olduğunu sorsalar herhalde devlet kurmak ve yıkmak olduğunu söyler tarihçilerin büyük bir kısmı. Öyle ki bu konuda Türklerin doğal bir teşkilatçılık yeteneği söz konusudur. Türkler, gittikleri her coğrafyada siyasi örgütlenmelerini kurarak yerel halkları idare altına almış ve kültürel olarak bunları hem etkilemiş hem de bunlardan etkilenmiş bir kavimdir.

Türk devletlerinin pek çoğu Orta Asya'da kurulmuş olsa da İran ve Hindistan gibi coğrafyalarda da Türklerin devlet kurdukları sahalardandır. Bu coğrafyalarda kurulan Türk devletleri, genel olarak askeri ve politik elitlerden oluşmuş olup nüfus olarak azınlıkta olunmasına rağmen teşkilatçılık yeteneği ile varlığını sürdürmüştür. İşte bu devletlerden birisi olan Kaçar Hanedanı'nın kuruluş dönemini bu yazımızda inceleyeceğiz.

Kaçar Hanedanı'nın Kökeni

Türk kökenden gelmekte olan Kaçar Hanedanı, İran'da kurulan pek çok Türk devleti gibi Azerbaycan kökenli değildir. Kaçarlar, bugünkü Yozgat civarında ikamet etmekte olup buradan Azerbaycan'ın Gence kentine göçen bir Türk kabilesidir. Bu kabile, kendi içinde iki boydan oluşmaktaydı. Bu boylar, Develi ve Koyunlu idi. Bu iki koldan Koyunlu kolu, Develi koluna üstünlük sağladı ve bu kollar Muhammed Hasan Han adlı Koyunlu kolu liderinin siyasi egemenliği altında birleştirildi.

Kaçar Devlet Amblemi
Kaçar Devlet Amblemi

Kaçar Devleti'nin Kuruluşu Öncesi Durum

Dönemin İran'ında büyük bir otorite boşluğu söz konusuydu. Ülkenin en güçlü siyasi yapısı Kürt-Lek kökenden gelen Zend Hanedanı olsa da bunların gücü kağıt üzerindeydi ve İran'la Kafkasya'nın pek çok yerinde yerel liderler hüküm sürmekteydi. Devlet hemen hemen parçalanmış denilebilecek yapıdaydı ve dış müdahalelere fazlasıyla açıktı. 1774-1779 Osmanlı-Zend Savaşı'nın başlarında Zendler Basra'yı alıp da üstünlük sağlasalar bile savaşın sonucunda Osmanlı da Zendler de zararlı çıkmıştı. Aldığı toprağı geri veren Zendler, Baban ve Erdelan gibi Kürt sancaklarında da üstünlüğü Osmanlılara kaptırmışlardı.

1756 Yılı Zend Hanedanı Haritası ve Çevre Ülkeler
1756 Yılı Zend Hanedanı Haritası ve Çevre Ülkeler

İşte bu karmaşık siyasi ortamda, Kaçar aşiretinin lideri olan Muhammed Hasan Han (1715-1759) Hazar kıyılarında hüküm sürmekteydi. Muhammed Hasan Han, 1740'ın başlarında Astarabad'ı kaybederek sürülmüş fakat ünlü Türk lider Nadir Şah'ın (1688-1747) ölümüyle birlikte tekrar bölgeye gelmiş, Nadir Şah'ın torunu olan Şahruh Afşar'a (1734-1796) katılmış ve onun tarafından Astarabad Beylerbeyi unvanını almıştır. Bölgedeki göçebe grupların yönetimi ona verilmiştir. Otorite boşluğunu iyi değerlendiren Muhammed Hasan Han, sembolik olarak bağlılığını sürdürse de bir taraftan da gücünü arttırarak Mazenderan ve Gilan bölgelerine hakim olmuştur.

Onun gücünün artmasından çekinen Peştun kökenli Azad Han Afgan (?-1781), Muhammed Hasan Han'ın üzerine yürüyünce bu iki güç odağı arasında savaş meydana geldi. İlk saldırıda Azad Han Afgan başarısız oldu. Sonraki saldırısında Muhammed Hasan Han'a tekrar yenilerek Azerbaycan'dan çıkmak zorunda kaldı. Bunun üzerine hakimiyetini sağlamlaştıran Muhammed Hasan Han, Azerbaycan yöresindeki beylikleri itaat altına alarak yönünü İran'a çevirdi. O sıralar İran'da hüküm süren Kerim Zand Han'ın (1705-1779) birlikleriyle karşılaşan Kaçarlar, başlarda başarılar elde etseler de sonrasında durduruldu. Muhammed Hasan Han ise kendi adamlarının ihanetine uğrayarak öldürüldü.

Kerim Han Zend
Kerim Han Zend

Daha önceki çatışmalardan birinde Afşarlara esir düşen ve hadım edilen Ağa Muhammed Şah (1742-1797), buradan kurtulduğunda Kaçarların Koyunlu kolunun başına kardeşiyle beraber geçti. Ağa Muhammed Şah, Kaçarların hakim olduğu eski bölgelerden olan Astarabad'a saldırsa da yenildi ve tekrar esir düştü.

Bu defa Zendlere esir düşen Ağa Muhammed Şah, Kerim Han Zend tarafından iyi muamele gördü. Bunun üzerine Ağa Muhammed Şah'ın da yardımıyla Kaçar aşireti silah bıraktı. Kaçarlar, buradan alınarak Damghan'a yerleştirildi. Ağa Muhammed Han ile kardeşi de başkente gönderildi.

Ağa Muhammed Şah
Ağa Muhammed Şah
Ağa Muhammed Han ve Kardeşinin Tutulduğu Saray
Ağa Muhammed Han ve Kardeşinin Tutulduğu Saray

Kaçar ileri gelenlerinin pek çoğu da aynı şekilde Zend sarayına alındı ve burada tutuklu gibi olmayıp misafir olarak muamele gördüler. Ağa Muhammed Han burada Kerim Han'ın danışmanlığına yükseldi ve siyasi bilgisini kanıtladı. Ağa Muhammed Han'ın kardeşi Hüseyin Han ise Damghan eyaletine valilik yapması için gönderildi. Fakat Hüseyin Han, buraya varır varmaz Kaçarların diğer bir kolu olan Develi koluyla çatışmaya girdi ve bölgede asayiş bozuldu. 1777'de bir Türk kabilesi olan Yamutların da aralarında bulunduğu kabilelerin saldırısına öldürüldü. Kerim Han ise altı aylık bir hastalığın sonucunda hayatını kaybetti.

Ağa Muhammed Şah Kaçar Devleti'ni Kuruyor

Ağa Muhammed Şah, yanındaki sadık adamlarıyla beraber öncelikle Tahran'a gitti; burada daha önceden savaştığı ve bir Kaçar boyu olan Develilerin liderleriyle barış yaptı. Kendi aşireti üzerinde de otoritesinden emin olduktan sonra Mazenderan'a gitti ve burada hüküm sürüp kendi otoritesini tanımayan kardeşlerini mağlup ederek bölgeyi ele geçirdi.

Kuzey İran
Kuzey İran

Mağlup olan kardeşlerinden Murtaza Kuli, Astarabad'a kaçarak yeniden asker toplamaya koyuldu. Zend Prensi Ali Murad Han ve daha önceden Muhammed Hasan Han ile savaşmış olan Azad Han'ın oğlu Mahmud Han da Ağa Muhammed Şah'ın üzerine yürüdü. Ağa Muhammed Şah, kardeşi Cafer Kuli Han ile bu kuvvetleri püskürtmeyi başardı. Ağa Muhammed Şah ve kardeşleri Cafer Kuli Han ile Hüseyin Kuli birleşerek Kumis, Semnan, Damgân, Şahrud ve Bastam'ı ele geçirdi. Onların artan gücünden çekinen Gilan hükümdarı da bağlılık bildirdi.

Rusya-Kaçar Çatışması ve Gilan Seferi

1781 yılında bölgenin güçlü devletlerinden Rusya, ticari amaçlı bir elçilik heyeti göndermiştir Kaçarlara. Bu elçilik heyetinin tekliflerini reddeden Ağa Muhammed Şah, elçilik heyetinin başındaki Marko Ivanovich Voinovich'in Ashurada adasına el koymasıyla Rusya ile çatışmaya başladı. Ağa Muhammed Şah, adayı geri alacak gemilere sahip değildi ve başka bir yolla bunu yapmayı denedi. Voinovich'i ve bazı adamlarını kandırıp Astarabad'da çağırarak Voinovich'in ve adamlarını Ashurada'yı terk etmelerine kadar esir tuttu.

Dönemin Rusya İmparatorluğu Sınırları
Dönemin Rusya İmparatorluğu Sınırları

Bir yıl sonra, daha önce kendisine tabi olmayı kabul eden fakat Zend Hanedanı'na tabi olan Gilan ülkesine girip burasını ele geçirdi. Gilan hükümdarı, barış amacıyla elçiler gönderse de barış gerçekleşmedi. Ağa Muhammed Han, kardeşi Cafer Han'ı Irak-ı Acem'in fethi için görevlendirdi ve burada yapılan savaşta Zend orduları bozguna uğradı. Kazvin ve Zencen alındı, sonunda da Tahran kuşatıldı fakat şehirde çıkan vebanın ordusuna sıçraması sebebiyle kuşatma başarısız oldu.

Zend Hanedanı'nın Karşı Taarruzu ve Ali Murad Han'ın Ölümü

Kaçarların bir yıl önceki Tahran kuşatmasına karşı Zendler, büyük bir orduyla Mazenderan'a saldırdı. Buradaki halk, ordunun büyüklüğünden korkarak teslim oldu. Ağa Muhammed Şah ve adamları, bunun üzerine bölgeden kaçarak Astarabad'a geldi ve şehri sağlamlaştırdı. Ağa Muhammed Han ile kavgalı olan ve bir ara itaat altına alınan kardeşi Murtaza Kuli Han ise Zendlere bağlılık bildirdi.

Astarabad, Zend ordusu tarafından muhasara altına alınsa da önceden hazırlanmış olan şehir başarılı bir şekilde savunuldu. Geri çekilen Zend ordusu, Ağa Muhammed Han'ın müttefiklerinin saldırına uğrayarak dağıldı ve komutanı Muhammed Zahir Han adamlarının neredeyse tamamını kaybetti. Bu arada, Ağa Muhammed Han, Eşref yakınlarındaki bir Zend garnizonunu mağlup etti ve daha sonra Sari'ye doğru yürüdü. Kasım 1784'ün başında Ağa Muhammed, Zend kuvvetlerini Mazenderan'dan attı.

Zendler, bu yenilginin üzerine yeni bir ordu toplayarak Rüstem Han'ın emrinde tekrar saldırı başlattı. Bu orduyu da yenen Ağa Muhammed Şah, Tahran'a doğru harekata başladı. Bu sırada Zendlerin Şah'ı Ali Murad Han 11 Şubat 1785'te öldü. Tahran önlerine gelen Ağa Muhammed Şah, halkın kapıları açmayı reddetmesinden dolayı şehre girip tahta oturamadı çünkü halen Cafer Han Zend (?-1789) varis olarak onun rakibiydi.

Cafer Han Zend
Cafer Han Zend

Cafer Han Zend'in birlikleri, Ağa Muhammed Şah'ı durdurmak amacıyla karşılarına çıksa da pek bir varlık gösteremedi. Cafer Han, bu yenilginin üzerine tekrar bir saldırı başlattı fakat kendisi Şiraz'a kaçtı. Ağa Muhammed Han, İsfahan'a girerek Zend hazinesini ele geçirdiği gibi şehri de yağmaladı. 1785 yılında burası Kaçarların yeni merkeziydi ve Irak-ı Acem'e seferler buradan yönetildi. Seferlerin sonucunda Bahtiyari aşiretlerinin reisleriyle beraber pek çok Türk ve Kürt aşireti de Kaçarlara bağlandı. 12 Mart 1786'da yeni başkent Tahran oldu. Bu sırada tekrar ortaya çıkan Cafer Han, İsfahan'a saldırarak şehri tekrar ele geçirdi. Keşan ve Kum yörelerine de saldırı başlattı ama karşısına çıkan aşiretlere mağlup oldu. Zendlilerin tekrar saldırıya geçtiğini öğrenen Ağa Muhammed Şah, tekrar İsfahan'a yürüdü ve Cafer Han bunun üzerine geri çekildi. Buraya vali olarak Cafer Kuli Han atandı. Burada daha sonra isyan çıktı fakat bastırılarak Kaçar egemenliği oturtuldu.

Cafer Han Zend Yeniden Saldırıya Geçişi ve Ağa Muhammed Şah'ın Tahta Çıkışı

Yezd yöneticisi Taki Han, otorite boşluğundan faydalanarak yönetime ayaklandı ve Kaçarların bazı bölgelerini ele geçirerek İsfahan'a saldırı başlattı. Ağa Muhammed Şah, bölgeye gelerek bu ayaklanan valiyi yenip itaat altına alarak saldırıyı durdurdu. Cafer Han Zend'in hakimiyet bölgesine doğru harekete geçti fakat kale kuşatması yerine meydan savaşını istiyordu zira şehrin savunması güçlüydü. Cafer Han Zend şehirden çıkmayınca Ağa Muhammed Şah, önce İsfahan'a ve sonra da Tahran'a döndü. Ağa Muhammed Şah'ın gitmesiyle beraber Cafer Han Zend, tekrar bir ordu oluşturmaya başladı ve bunun haberini alan Ağa Muhammed Şah da yeniden bölgeye harekete geçti.

Ağa Muhammed Şah'ın İsfahan Valisi olan kardeşi Ali Kuli Han, öncü bir saldırı başlatsa da başarılı olamadı. Cafer Han, Ağa Muhammed Şah'ın gelişiyle beraber Şiraz'a çekildi. Ağa Muhammed Şah Tahran'a döndükten sonra Cafer Han, 23 Ocak 1789'da öldürüldü, taht çıkmak için savaşan birkaç Zend prensi arasında dört aylık süren bir iç savaşa başladı. Bu iç savaşı Cafer Han'ın oğlu kazandı fakat Zendler artık mahalli bir idareden ibaretti. Cafer Han Zend'in ölmesiyle Ağa Muhammed Şah, 1789'da tahta çıkarak hükümdarlığını ilan etti.

Ağa Muhammed Şah ve Adamları
Ağa Muhammed Şah ve Adamları

Bu yazımızda, pek bilinmeyen bir Türk devleti olan Kaçarların kuruluş dönemini konu etmiş bulunmaktayım. Devam yazımda ise Kaçar Devleti'nin gelişme dönemini ele alacağım. Yazımı okuyana da okumayana da teşekkür eder ve tüm KS halkına iyi günler dilerim.

1789-1925 Yılları Arasında İran'ı Yöneten Bir Türk Hanedan: Kaçar Hanedanı
22 Cevap